بیله سوار
بیله سَوار، شهرستان و شهری در استان اردبیل.
بیله سَوار، شهرستان و شهری در استان اردبیل.
شهرستان بیله‌سوار
این شهرستان قسمت وسیعی از دشت مغان را تشكیل می‌دهد (قاسمی، 177) و از شمال و خاور به جمهوری آذربایجان، از جنوب خاوری و جنوب به حومۀ گرمی، و از باختر به پارس‌آباد محدود است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 4 / 12). مساحت آن 945‘1كمـ2، و دارای 2 بخش، 4 دهستان و 353 آبادی است ( آمارنامه ... ، 10). برطبق سرشماری 1375 ش این شهرستان 584‘59 نفر جمعیت داشته است كه از این شمار 116‘19 نفر در مناطق شهری، و 468‘40 نفر در مناطق روستایی زندگی می‌كردند ( سرشماری ... ، شانزده). بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت كه این شهرستان دارای بافت روستایی است.
شغل اصلی و اساس اقتصاد شهرستان بیله‌سوار مبتنی بر كشاورزی و دامداری است. كشاورزی بیله‌سوار به سبب داشتن خاك حاصل‌خیز، آب و هوای مناسب و وجود رودخانه از رونق فوق‌العاده برخوردار است. محصول عمدۀ آن گندم و جو است. بیله‌سوار در زمینۀ پرورش دام از قبیل گوسفند و بز نیز به سبب سابقۀ طولانی عشایر كوچندۀ منطقه ــ به‌ویژه شاهسونها ــ واجد اهمیت است ( فرهنگ‌جغرافیایی‌آبادیها،4 / 13).
آب و هوای بیله‌سوار در تابستانها گرم و در سایر فصول به ویژه در زمستانها معتدل و مطبوع است و به علت نزدیكی به دریای خزر و ارتفاع كم در ردیف مناطق نیمه مرطوب است (قاسمی، 179). رودخانه‌های مهم بیله‌سوار بالهارود و آق بیگلر است (همانجا). این شهرستان جزو مناطق مهم قشلاقی ایل شاهسون به شمار می‌رود (شاهسوند، 42). بیله‌سوار در تیرماه 1370 به شهرستان تبدیل شد ( فرهنگ‌جغرافیایی آبادیها، 4 / 12).
وجه تسمیه
دربارۀ نام‌گذاری بیله‌سوار نظریات مختلفی است. «بیله» به معنای خشكی میان دو رودخانه است و بیله سوار مردمی را گویند كه ساكن بیله هستند (خاماچی، 245؛ نیز نک : برهان ... ، ذیل بیله). «بیله» به صورت پیشوندگونه در نام برخی نقاط دیگر نیز دیده می‌شود، مانند بیله درق در حوالی اردبیل، بیله ده از توابع خلخال و بیله سوار از توابع ماكو و بیله‌وار از توابع خوی (نک : فرهنگ جغرافیایی ایران، 4 / 104-105). حمدالله مستوفی این نام را منتسب به امیری از آل بویه ــ ملقب به پیله سوار ــ می‌داند كه بانی این شهر بوده است (ص 90-91).
شهر بیله‌سوار: این شهر كه مركز شهرستان بیله‌سوار است ( نشریه ... ، 8)، در °48 و ´21 طول شرقی و °39 و ´23 عرض شمالی واقع شده است (مفخم، 1 / 83) و در 1375ش دارای 040‘13 نفر جمعیت بوده است ( سرشماری، چهل).
پیشینۀ تاریخی
از بیله‌سوار در منابع تاریخی پیش از اسلام نامی برده نشده است، اما سكه‌های یافت شده در تپه‌های پیرامون آن قدمت آبادانی این ناحیه را به دوران اشكانیان و پیش از آن می‌رساند ( فرهنگ‌جغرافیایی آبادیها، 4 / 14). چنان‌كه گفته شد، حمدالله مستوفی (همانجا) پیشینۀ بنای شهر را به دورۀ آل بویه می‌رساند. به علت ویژگیهای طبیعی بیله سوار، این منطقه موردتوجه اقوام چادرنشین مانند تركان و مغولان بوده است. در دورۀ ایلخانیان بیله‌سوار از مراكز نظامی مغولان به شمار می‌رفته است (نک : رشیدالدین، 2 / 1135، جم ؛ ابوالقاسم، 43). در 683ق / 1284م احمد تكودار، ایلخان مغول با 80 هزار سپاهی از بیله‌سوار مغان به مقابلۀ ارغون كه داعیۀ ایلخانی داشت، شتافت (رشیدالدین، 2 / 1135-1136).
بیله‌سوار پس از دورۀ مغول توسعۀ چندانی نیافت و در منابع تاریخی دوره‌های بعدی نامی از آن برده نشد، لیكن در اوایل سدۀ 13ق / 19م در دورۀ جنگهای ایران و روس و تغییراتی كه در مرزهای شمال غربی ایران با روسیه صورت پذیرفت، بیله‌سوار میان ایران و روسیه به دو پاره تقسیم شد و شهر بیله سوار در منطقۀ مرزی ایران و روسیه واقع گردید. شهركی نیز به همین نام در خاك روسیه وجود داشت كه در 1317ش / 1938م به پوشكین تغییر نام داد («دائرةالمعارف ... »، II / 164)؛ اما پس از فروپاشی شوروی و تشكیل جمهوری آذربایجان این شهرك نام گذشتۀ خود را بازیافت (نک : «اطلس ... »، 84).
مآخذ
آمارنامۀ استان اردبیل (1377ش)، تهران، 1378ش؛ ابوالقاسم كاشانی، عبدالله، تاریخ اولجایتو، به كوشش مهین همبلی، تهران، 1348ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به كوشش محمد معین، تهران، 1357ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع‌التواریخ، به كوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بیله‌سوار، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ شاهسوند بغدادی، پریچهر، بررسی مسائل اقتصادی، اجتماعی، سیاسی ایل شاهسون، تهران، 1370ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4، آذربایجان، تهران، 1330ش؛ قاسمی، احد، جغرافیای شهرستانهای پارس‌آباد، بیله‌سوار و گرمی، تهران، 1377ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شم 2؛ نیز: